UB-ek i niemieccy kryminaliści obok polskich bohaterów. To cała prawda o niezwykłej kwaterze Żołnierzy Wyklętych we Wrocławiu [TYLKO U NAS]

Kwatery 81A i 120 to szczególna przestrzeń dla historii oraz dla pamięci w skali całego kraju. To właśnie na Cmentarzu Osobowickim miał miejsce początek poszukiwań, badań i ustalania miejsc pochówku antykomunistycznego podziemia niepodległościowego, czyli Żołnierzy Wyklętych. To tu swoją pracę zaczynał prof. Krzysztof Szwagrzyk, kiedy jeszcze nikt nie myślał o warszawskiej "Łączce".

W końcu to jedyne miejsce w Polsce, gdzie zachowały się w niemal niezmienionym kształcie kwatery więźniów, ofiar terroru komunistycznego. Pierwsze prace ekshumacyjne i poszukiwawcze zostały przeprowadzone przez wrocławski oddział Instytut Pamięci Narodowej we wrześniu 2003 roku. W 2012 roku Instytut Pamięci Narodowej zakończył tu prace ekshumacyjne, które pozwoliły ustalić, gdzie dokładnie leżą bohaterowie, którzy walczyli o wolną Polskę. Ostatecznie pochowano na obu kwaterach ok. 400 osób, które straciły życie przez wykonanie kary śmierci lub zmarły w więzieniu przy ul. Kleczkowskiej we Wrocławiu.

Jak się okazuje, na polu 81A, gdzie znajduje się pomnik Ofiar Terroru Komunistycznego, nie leżą tylko polscy bohaterowie. Są tam także szczątki Niemców, w tym niemieckich kryminalistów, na których wykonywano wyroki śmierci przy Kleczkowskiej. Po kompleksowych ekshumacjach w 2011 i 2012 roku IPN zidentyfikował zmarłych i ustalił ich dokładne miejsca pochówku. Niemców w stosunku do Polaków jest większość. Nie wszystkich nazwiska są znane.

Podczas ekshumacji nie zdecydowano się na oddzielenie szczątek niemieckich i godne ich przeniesienie w inne miejsce zbiorowego pochówku. A zatem do dzisiaj na słynnej kwaterze na Osobowicach leżą i Polacy – ofiary komunistów i Niemcy – w tym kryminaliści. Co ciekawe, mimo publikacji naukowych IPN-u, ta wiedza kompletnie nie przebiła się do społecznej świadomości. A problem narasta.

Wielu wrocławian, którzy przychodzą na tę kwaterę oddać hołd Żołnierzom Niezłomnym, zapala znicze w miejscach, gdzie leżą Niemcy, którzy odsiadywali wyroki w więzieniu przy Kleczkowskiej. Instytut Pamięci Narodowej nigdy nie zdecydował się na upowszechnienie tej informacji i wielu ludzi żyło w błędzie. Także tych zainteresowanych historią i tym szczególnym miejscem pamięci.

Wisienką na torcie w tym zamieszaniu okazuje się fakt, że na honorowej, uznanej za wojskową kwaterę, nad którą pieczę pełni wojewoda dolnośląski, leży… funkcjonariusz Urzędu Bezpieczeństwa. I to w dodatku morderca. Z imieniem i nazwiskiem na nagrobku. Ironią losu zaś jest to, jego grób znajduje się przy wejściu do kwatery i dlatego często sprzątano go i zapalano sporo zniczy z myślą o polskich bohaterach przy okazji różnych rocznic. UB-ek został skazany przy Kleczkowskiej na śmierć za morderstwo.

Zarówno o Niemcach jak i funkcjonariuszu UB nie ma żadnej informacji na miejscu. Kwatery 81A i 120 mają charakter wojenny, a zatem znajdują się pod opieką państwa. Groby powinny być oznaczone, opisane.

Powstaje niezwykle ważne pytanie: czemu przez lata nie ustawiono tablicy, która mówiłaby prawdę o tym, kto leży na tej kwaterze? Obecna, postawiona przed laty przez Radę Pamięci Walk i Męczeństwa jest nie tylko archaiczna, ale enigmatyczna.

- Tam już dawno powinna znajdować się klarowna informacja, czym naprawdę jest to miejsce. Sprawę zaniedbano. Krzyże pokutne także wprowadzają zamieszanie. Bo kto pokutuje? Żołnierze Niezłomni? Niektórzy kombinują i wyjaśniają, że to pokuta państwa polskiego w temacie dbania o pamięć. Poza tym, tam nie ma nawet wyraźnego ogrodzenia, że to miejsce honorowe, wojskowa kwatera – mówi nam osoba z Instytutu Pamięci Narodowej.

Pracownicy IPN wiedzieli od wielu lat o charakterze kwatery. Istnieje nawet mapa wskazująca, gdzie kto jest pochowany. Po dokładnej analizie wiadomo, które groby są honorowe i należą do polskich bohaterów. Dzisiaj widzimy, że IPN unikał mówienia o tym głośno. Dlaczego?

Kolejna ważna sprawa dotycząca tej niezwykłej kwatery to jej generalny remont. Obecny kształt absolutnie nie wypełnia wagi tego miejsca, które w dodatku niszczeje. Na to wrocławianie czekają od lat.

W 2019 roku ówczesny prezes IPN, Jarosław Szarek, zadeklarował podczas oficjalnych uroczystości 1 marca, w Narodowy Dzień Pamięci Żołnierzy Wyklętych:

„Teraz Instytut Pamięci Narodowej deklaruje objęcie opieką tego miejsca i rozpoczęcie prac zapewniających mu właściwy stan utrzymania i godne urządzenie grobów bohaterów. Pierwszym etapem tych prac będzie remont Pomnika Ofiar Terroru Komunistycznego”

I od tamtej pory właściwie nie wydarzyło się nic kompleksowego. Niedawno przeprowadzono remont pomnika na kwaterze, bo groził zawaleniem. Wzmocniono więc fundamenty i na tym się skończyło.

Problem remontu wisi nad IPN-em od dłuższego czasu, a przeciągany od lat staje się coraz bardziej skomplikowany. Rodziny Żołnierzy Wyklętych nadal opiekują się tam mogiłami swoich bliskich. Te bardziej zdeterminowane osoby postawiły bohaterom eleganckie nagrobki. Co zrobić z grobem funkcjonariusza UB, o który prawdopodobnie ciągle dba rodzina? Przez bierność IPN-u nie zostało to przez lata usystematyzowane i nie wiadomo teraz (nawet w IPN-ie) jak upamiętnienie i renowacja całej kwatery miałaby wyglądać.

Jak się dowiedzieliśmy, duże pieniądze na to były już zarezerwowane w pionie centralnym IPN. Nie wiadomo, czy środki są jeszcze dostępne. Do wrocławskiego oddziału jednak nigdy nie przyszła konkretna dyspozycja. Sam oddział wrocławski nie udźwignąłby finansowo takiej renowacji. Sprawa zatem utknęła w centrali w Warszawie.

Jak udało nam się ustalić, już rok temu prof. Krzysztof Szwagrzyk, wiceprezes IPN, na nieoficjalnym spotkaniu we Wrocławiu mówił zamkniętej grupie o swojej koncepcji odnowienia kwatery Żołnierzy Wyklętych. Spotkała się ona jednak z krytyką, także rodzin Żołnierzy Niezłomnych.

Projekt prof. Szwagrzyka zakłada bowiem uwypuklenie polskich grobów honorowych przez postawienie krzyży i proste oznaczenie pozostałych – niemieckich. Nie ma tam mowy o przenoszeniu i oddzieleniu Niemców od Polaków.

- Uważam, że powinno dojść do ekshumacji i rozdzielenia Niemców oraz Polaków, a w tym funkcjonariuszy UB. Można ich godnie pochować w innym miejscu. Nie chcemy nikogo upokorzyć, czy niegodnie pochować, ale domagamy się, żeby w miejscu dla bohaterów leżeli bohaterowie. Większość z nich zostało rozpoznanych. Nie wyobrażam sobie takiej sytuacji w Warszawie na Powązkach, a u nas to jest tolerowane od lat. Mamy teraz znicze stawiać w wybranych miejscach według jakiegoś schematu? Tu leży nasz człowiek, tu nie nasz? To rodzi podział – stwierdza Eugeniusz Gosiewski, wiceprezes stowarzyszenia „Odra-Niemen”, zasłużonego i zaangażowanego od lat w popularyzowanie wiedzy o Żołnierzach Wyklętych

Obawia się przy tym, że kiedy dojdzie do renowacji miejsca bez rozdzielenia Niemców i Polaków, ofiar komunistów i UB-eka, spora część rodzin Żołnierzy Wyklętych zabierze szczątki z Osobowic i pochowa w innym miejscu. Już zresztą część tak zrobiła wcześniej, a taki trend może okazać się bardziej masowy.

- Ten temat trzeba szybko rozwiązać, bo będzie budził wiele kontrowersji. Nie rozumiemy, skąd dążenie do utrzymania obecnego stanu – podsumowuje E. Gosiewski.

W szeregach IPN przewija się kwestia, do kogo należy decyzja o tym, żeby przeprowadzać remont.

- Dzisiaj wiemy, że remont tej kwatery byłby doskonałym momentem, żeby na nowo opowiedzieć i wyjaśnić losy tego miejsca. Zaprezentować kompleksową informację szerokiemu gronu. Żeby wrocławianie i nie tylko wiedzieli, kto tam leży i jak to wyglądało. Bo teraz świadomość tego jest praktycznie żadna. Idea zrobienia upamiętnienia z pełnym wyjaśnieniem jest przekładana roku na rok. To się nie dzieje, dlatego mamy do czynienia z dużym zaniechaniem – mówi nam pracownik Instytut Pamięci Narodowej.

Zapytaliśmy Instytut Pamięci Narodowej o całą sprawę.

- Opiekę nad kwaterą Cmentarza Osobowickiego sprawuje, zgodnie ze swoją właściwością opisaną w ustawie o Instytucie Pamięci Narodowej, Biuro Upamiętniania Walk i Męczeństwa IPN. Planuje ono w tym roku rozpocząć urządzanie kwatery ofiar reżimu komunistycznego na Cmentarzu Osobowickim we Wrocławiu – zapewnia nas dr Rafał Leśkiewicz, rzecznik prasowy IPN.

Dodaje, że aktualnie projekt powtarzalnego nagrobka, inspirowanego ustawionymi w latach 90-tych krzyżami pokutnymi, zostanie uzgodniony z wojewodą dolnośląskim sprawującym opiekę nad tą kwaterą, na mocy ustawy o grobach i cmentarzach wojennych.

- Nowe nagrobki zostaną ustawione w miejscu dotychczas nieoznaczonych, a rozpoznanych podczas prac ekshumacyjnych pochówków więźniów zmarłych i straconych w okresie stalinowskim w więzieniu przy ul. Kleczkowskiej. W przypadku grobów urządzonych przez rodziny ofiar BUWIM będzie starało się uzgodnić możliwość ujednolicenia wzoru nagrobków, zgodnie ze standardami przyjętymi dla cmentarzy wojennych – zapowiada Leśkiewicz.

Nie podaje jednak żadnych terminów tych działań.

Kwatera 81A jest niezwykle ważna dla stowarzyszenia Odra-Niemen, które dba o pamięć o żołnierzach podziemia antykomunistycznego. Sprząta i zapala tam znicze. Nie raz zdarzyło się wolontariuszom stowarzyszenia bez świadomości zapalać znicze na mogiłach Niemców, czy… funkcjonariusza UB.

- Mnie to bardzo boli, szczególnie ze względu na rodziny Żołnierzy Wyklętych, bo co roku IPN obiecuje, a my nadal czekamy. Notabene mam nadzieję, że przed odnowieniem odbędą się konsultacje społeczne. Warto wysłuchać głosu tych, którzy od lat opiekują się tym miejscem – mówi prezes stowarzyszenia Ilona Gosiewska.

Jej zdaniem to ważne miejsce nie wygląda teraz dobrze i przez to nie ma dobrej promocji. Stare krzyże, nowe mogiły, w jednych miejscach krzyże drewniane, w innych kamienne.

– Jeszcze do niedawna nie wiedziałam, że pomiędzy polskimi bohaterami leżą Niemcy, a już w ogóle, że funkcjonariusz UB też. Jest pomnik, jest polskie nazwisko. De facto leży tam człowiek rozstrzelany na Kleczkowskiej w czasach stalinowskich. Ale mamy duży zgrzyt. Brałam udział w bardzo wielu spotkaniach na temat prac tam przeprowadzanych od lat i temat nigdy nie został poruszony – przyznaje I. Gosiewska.

Uważa, że przez 30 lat wolnej Polski można było coś z tym zrobić, a wrocławianie czekają na to już zbyt długo.