Jan Miodek: Pszenica, pszczoła, kształt, krzyk

Pszczoła w takim składzie głoskowym funkcjonuje dopiero od XVI wieku. Przedtem była to pczoła, a jeszcze wcześniej - bczoła, pochodząca od bęczenia, buczenia, należąca do tej samej rodziny wyrazowej co bąk. Jak zatem widać, w pierwotnej bczole doszło do ubezdźwięcznienia nagłosowego "b" (upodobnienia pod względem dźwięczności: dźwięcznego "b" do bezdźwięcznego "cz") i tak powstała wtórna pczoła. W niej z kolei między "p" i "cz" wstawiono dodatkowy dźwięk "sz".

Czesi z kolei prymarną bczołę przekształcili na postać wczela. Miłośnicy twórczości Henryka Sienkiewicza niech tedy wiedzą, że herb szlachec-ki Wczele, który nosił Jan Onufry Zagłoba, nawiązuje do czeskiego odpowiednika naszej pszczoły. Bliższy polskiemu brzmieniu jest Pczelicz - morfologiczny wariant herbu Wczele.

Ci sami Czesi słowo kształt piszą przez "r" z odwróconym daszkiem, będące odpowiednikiem naszego "rz". Polski zapis tego rzeczownika bliższy jest niemieckiemu oryginałowi Gestalt, od którego kształt pochodzi. Niemieckie ge- zawsze przechodzi u nas w g-, k-, że przywołam tu jeszcze takie formy, jak gmina - Gemeinde, gwałt - Gewalt, gwint - Gewinde, gwarek - Gewerk czy kszaft - Geschaeft (ten ostatni w dawnej polszczyźnie oznaczał "testament").

Pisany przez "sz" ptak kszyk funkcjonował też w wariantywnej postaci ksyk. Oba te brzmienia - jak i rzadko już dziś używane czasowniki ksykać, kszykać, ksyknąć (z bólu) - tworzą rodzinę wyrazów dźwiękonaśladowczych, do której należą także puchacz (niem. Uhu), kukuł-ka (niem. Kuckuck) czy dudek.

I wreszcie pszenica - stare słowiańskie słowo, wywiedzione od prasłowiańskiego pszen - z półsamogłoskami - jerami - po "p" i "n", znaczącego tyle, co "roztłuczony, rozgnieciony" (dawna ludowa pszeńca, kiedyś też psza i pszeno). Zboże nazwano więc od sposobu przetwarzania jego ziarna na surowiec do przyrządzania pokarmów. Dodajmy, że od pszenicy pochodzi bardzo stary Pszów - nazwa miejscowość koło Wodzisławia Śląskiego w województwie śląskim.