Od Sherlocka do Monka, czyli kto zabił i dlaczego

Gdyby nie oni, najwięksi i najsprytniejsi mordercy nie siedzieliby w więzieniach i dalej zajmowali się swoim zbrodniczym procederem.
Ale to niejedyna ich zasługa. Chyba jeszcze ważniejszą jest utrzymywanie czytelnictwa na wysokim poziomie. Nie ukrywajmy tego, czytelników na całym świecie zdecydowanie bardziej fascynują postacie, życie, nałogi czy metody pracy detektywów niż jakichkolwiek innych bohaterów literackich. Cały świat kocha kryminały. Każdy chce wiedzieć, kto zabił. I dlaczego.

Wybraliśmy subiektywnie dziesięć postaci, które można by było zaprosić na debatę na wrocławski festiwal kryminału, by wyjaśnili, jak to się robi (prowadzi śledztwo i fascynuje czytelników). Wyobraźmy sobie, że przy jednym stole zasiadają...

1. Erast Fandorin
Ten elegancki facet to trochę skrzyżowanie Jamesa Bonda, hrabiego Monte Christo i Eberharda Mocka. Działa na przełomie XIX i XX wieku w carskiej Rosji, przez wiele lat jako policjant, ale potem jako ktoś w stylu prywatnego detektywa. Bohater bestsellerowych w Rosji powieści Borisa Akunina (pseudonim literacki gruzińskiego pisarza Grigorija Czchartiszwilego) korzysta z... telefonu, ściga się automobilem w rajdach samochodowych, zna wschodnie sztuki walki i ma szczęście w rosyjskiej ruletce. Przystojny elegant, który potrafi pomedytować i cieszy się wielkim powodzeniem u kobiet, jest oczywiście nietypowym detektywem. Potrafi rozwikłać każdą sprawę - zneutralizować terrorystów, złapać sprytnego oszusta, wykryć mordercę wśród pasażerów statku wycieczkowego lub szpiega w sztabie dowództwa carskiej armii.

Ukazało się już 15 powieści (prawie wszystkie przetłumaczone na polski) o przygodach Erasta Pietrowicza Fandorina, autor zapowiedział w tym roku, że szesnasta, rozgrywająca się w 1916 roku będzie ostatnia.

2. Sherlock Holmes
Jak wiemy z emitowanego właśnie w Polsce kolejnego, tym razem uwspółcześnionego serialu o Holmesie, dr Watson to piękna Amerykanka o wschodnich rysach.

Samego Sherlocka Holmesa nie trzeba przedstawiać, to najsłynniejszy detektyw w dziejach, prekursor metod stosowanych przez większość detektywów świata. Uzależniony od morfiny, z nieodłączną fajką, poza tym bokser, skrzypek, psycholog, logik, chemik... Z kronikarskiego obowiązku odnotujmy tylko, że dzięki sir Arthurowi Conan Doyle'owi detektyw urodził się dwa razy (w styczniu lub czerwcu 1854 w Hutton Hall) i dwa razy zmarł - raz w 1893 spadł w przepaść, a na dobre odszedł 23 czerwca 1929 w Downs Sussex. Ale i tak jest nieśmiertelny - w literaturze i kulturze. Jest bohaterem czterech powieści i kilkudziesięciu opowiadań. Niedawno wznowiona w Polsce wielka (także rozmiarami) księga opowiadań o Holmesie nie mieści się na żadną klasyczną półkę.
3. Herkules Poirot
Pamiętacie, który z pasażerów Orient Ekspressu zabił amerykańskiego milionera, Samuela Ratchetta? Nie ujawnię, ale jeśli nie czytaliście, to nic nie wiecie o kryminałach. Tę sprawę mógł rozgryźć tylko belgijski ekscentryk, niegdyś policjant, teraz prywatny detektyw. Stary kawaler, dandys w stroju i zachowaniu, mózgowiec, bardzo podobny do aktora Davida Sucheta.

Dzięki niedościgłej mistrzyni Agacie Christie, Poirot rozwiązał kilkadziesiąt, niemal nierozwiązywalnych, zagadek kryminalnych. Pierwsza powieść, od której zaczęła się jego kariera, ukazała się w 1926 roku, ostatnia, "Kurtyna" w 1975.

4. Perry Mason
Śpiewa o nim Ozzy Osbourne, który apeluje, że tylko ten wzięty amerykański adwokat wsadzi złoczyńcę tam, gdzie jego miejsce. No tak, bo bohater powieści Erle Stanleya Gardnera wraz z nieodłączną sekretarką Dellą Street i współpracownikiem, prywatnym detektywem Paulem Drake'em, rozwiązali już około 80 spraw (ostatnio kilkadziesiąt przypomniało Wydawnictwo Dolnośląskie), zarówno "Sprawę uciekających zwłok", "Sprawę siostrzenicy lunatyka", "nieostrożnego kotka", "kulawego kanarka" czy "jednookiego świadka"...

Perry Mason jest klasykiem, który swoje wirtuozerstwo pokazuje szczególnie na sali sądowej, gdzie najczęściej dobija swoje ofiary - mentalnie oczywiście.
5. Philip Marlowe
"Walą cię pończochą, duszą cię, miażdżą ci szczękę i pompują w ciebie morfinę, a ty kiwasz łączników na boisku i strzelasz bramkę, kiedy oni już mają dosyć" - prywatny detektyw z Los Angeles w typie Humphreya Bogarta, znany jest z takich powiedzonek na całym świecie. Podobnie jak z zamiłowania do burbonu, wierszy T.S. Eliota i tego, że spraw rozwodowych nie prowadzi.
Potrafi za to sprawnie poruszać się po ciemnych zaułkach Miasta Aniołów. Niestety, często trafia do aresztu i nieźle obrywa od skorumpowanych policjantów. Tego najbardziej chyba znanego w świecie samotnego detektywa w stylu noir - wymyślił mistrz Raymond Chandler.

6. Kurt Wallander
To akurat policjant, ale trochę taki jak Marlow. I cóż że ze Szwecji? Od niedawna niektórzy nie wyobrażają go sobie inaczej niż w postaci Kennetha Branagha. Mieszka niedaleko, w Ystad. Świetny policjant, typ depresyjny, cukrzyk, rozwodnik, ze skłonnością do alkoholu, jego dzieci też pracują w policji. Dzięki Henningowi Mankellowi rozwiązuje potworne sprawy w ponurej atmosferze i ciemnych skandynawskich pejzażach - ściga morderców, pedofilów, łotewskich mafiosów. Nie stosuje zbyt wyrafinowanych metod, ma intuicję i nos - jak każdy pies.

7. Simon Templar
Pełnokrwisty detektyw, z przestępczą żyłką. Filmowo kojarzy się go z czołówki jako postać zaledwie "nakreskowaną" z aureolą nad głową (w typie Rogera Moore'a). Ale tak naprawdę "Święty" (od inicjałów ST) jest bohaterem ze świata literackiego. O tym bogatym współczesnym Robin Hoodzie, wymierzającym sprawiedliwość w wielu miejscach na świecie, brytyjski pisarz Leslie Charteris do 1963 roku napisał 37 książek. Potem Simon Templar stał się jeszcze bohaterem 13 powieści innych autorów, firmowanych przez Charterisa. Niemal w każdej Simon Templar jest jednocześnie ścigającym i ściganym. Scotland Yard bezskutecznie jednak próbuje go wsadzić za kratki.

8. Adrian Monk
Były policjant, a dziś konsultant z San Francisco cierpi na nerwicę natręctw i 312 fobii (tak samo obawia się m.in układu rozrodczego kobiety, jak i jazdy na tylnym siedzeniu samochodu). Mimo że trzeba się nim opiekować i przechodzi przez psychoanalizę jest śledczym geniuszem (takim porucznikiem Columbo a rebours do sześcianu). Jego życie bez zamordowanej żony Trudy jest trudne. Ale dość uporządkowane - kiedyś, gdy nie mógł kupić swojej ulubionej wody mineralnej, nie pił przez prawie dwie doby. Na podstawie serialu pisarz i scenarzysta Lee Goldberg napisał 15 powieści o "Detektywie Monku".
9. Edward Popielski
Za rok, może półtora... w 1956 roku będzie obchodził we Wrocławiu 70. urodziny. Marek Krajewski zapowiedział, że tak zaplanował akcję kolejnej powieści. Popielski, bohater trzech lwowskich i już jednej "wrocławskiej" książki, urodził się w 1886 roku w Borysławiu. Smakosz, miłośnik łaciny, matematyki i kobiecych wdzięków był lwowskim komisarzem policji, w czasie wojny oficerem AK, a po niej, w 1946 roku, prywatnym detektywem. W jednej z powieści działał wraz z pod pewnymi względami podobnym do niego niemieckim śledczym Eberhardem Mockiem.

Mieszka z kuzynką Leokadią, jest chory na padaczkę fotogenną. Ma swoje, dotąd niezawodne, metody rozwiązywania zagadek kryminalnych. Z bezwględnością, ale i konsekwentnie tropi zbrodniarzy. Postać nietuzinkowa w każdym calu, nie tylko jeśli chodzi o posturę.

9. Tomasz N.N.
Znany pod pseudonimem "Pan Samochodzik". Dziennikarz, pasjonujący się historią i archeologią, który z czasem przeistacza się w historyka sztuki. Skromny pracownik Departamentu Ochrony Zabytków Ministerstwa Kultury i Sztuki, z epizodem w ORMO, specjalizuje się w rozpracowywaniu gangów kradnących, przemycających lub zajmujących się fałszowaniem dzieł sztuki.

Ten Indiana Jones PRL-u, przedkładający herbatę nad alkohol, porusza się własnym pojazdem, skrzyżowaniem ferrari superamerica z wodolotem. "Pana Samochodzika" opisał w kilku powieściach Zbigniew Nienacki, a na kontynuację jego przygód zdecydowało się... 12 pisarzy, którzy napisali jeszcze ponad 50 książek.

10. Krzysztof Rutkowski
Bohater powieści w odcinkach publikowanej w całej polskiej prasie od kilkunastu lat. Najdziwniejszy detektyw w Polsce, prawdopodobnie postać fikcyjna.